Prentvæn útgáfa

Hvað var skrifað fyrst?

Guðsorð: Útskýringar á biblíutextum og þýddar sögur af heilögum mönnum voru skrifaðar á íslensku og lesnar upp til að efla kristni meðal fólks því margir voru ólæsir. Þess vegna voru sögur líka sagðar með myndum sem skýrðu efni biblíunnar eins og þessi mynd af sköpunarsögunni sem er úr Íslensku teiknibókinni AM 673a III 4to frá 15. öld.

Málstýring við upphaf ritaldar
Í slenska hómilíubókin sem varðveitt er í Stokkhólmi undir safnmarkinu Stokk. Perg. 4to nr. 15, er með elstu heilu bókum sem varðveist hafa á íslenska tungu, talin rituð um 1200. Fátt er vitað um sögu bókarinnar fram að þeim tíma er sendimaður Svía, Jón Eggertsson frá Ökrum í Skagafirði, fékk hana til kaups veturinn 1682-83 og flutti hana með sér til Svíþjóðar. Flestum þeim fræðimönnum sem lesið hafa texta þessarar fornu bókar ber saman um að orðfæri hennar sé fádæma gott. Enda þótt lærð hógværð einkenni eftirfarandi klausu lýsir hún mæta vel tilgangi þeim er fyrir skrifaranum vakti með ritun predikana á móðurmálinu:

Menn þeir er bera kennimannanöfn og vígslur yfir ólærðum mönnum, þeir eru skyldir að þjóna Guði skapera sínum á öllum hátíðum með tvinnri þjónustu. Þeirri annarri að veita tíðagjörð í heyrn yður slíka sem til hverrar hátíðar er gjör á bókum og reka svo erindi yðart við Guð að halda fyr yður bænum þeim, er til eru settar.
En sú þjónusta önnur er oss boðin við Guð á helgum tíðum, að vér skulum hans erindi reka við yður og kynna yður miskunn þá alla, er hann hefir oss veitt í burð sínum og hérvist sinni og písl og upprisu af dauða og þeirri skipun margfaldri, er þeim jarteinum fylgdi. Ættim vér og að kynna yður boðorð hans, hve hann vill, að vér skipim voru athæfi, þess er vér megim þá farsælu nýta oss, er Kristur sjálfur hefir oss til boðið.
Nú þó að vér séim mjög vanbúnir til hvorrar, sem vér fremjum, guðsþjónustu, þeirra er nú hefi eg til tíndar, þá verður þó að hvoru yður það allra auðsýnst, hve mjög vér erum vanbúnir við því að, er vér skulum Guði þjóna á þá tungu og á þá mállýsku, er ér kunnuð jamt skilja og um að mæla sem vér. Þurfum vér fyr því of þann hlut einkum mest yðvarrar vorkunnar og þess, að ér færið þau orð áleiðis, er vér vildum mæla til þurftar öllum oss, þó að ér finnið á því sanna málstaði, að eigi sé öllu málinu orðfimlega farið eða sköruglega. Vitum vér þess von ofvalt, er vér mælum fyr mörgum mönnum, að þeir munu ór orð heyra flestir, er bæði munu betur búnir að viti og að máli en vér séim.

Lög: Íslendingar stofnuðu Alþingi árið 930 og settu sér lög. Elstu lögin, þjóðveldislögin hafa verið nefnd Grágás. Fyrst voru lög geymd í minni en fljótlega fóru menn að skrá þau á skinn. Í Grágás er stuðlasetning algeng sem bendir til munnlegrar varðveislu. Myndin er úr öðru aðalhandriti gömlu þjóðveldislaganna, Kongungsbók Grágásar Gks. 1157 fol frá því um 1250.

Verkefni kristinna kennimanna liggur ljóst fyrir, þjónusta þeirra er fólgin í að reka erindi millum guðs og hjarðar hans, – á því máli sem alþýðan getur bæði skilið og mælt um, til jafns við lærða menn. Línurnar úr Íslensku hómílíubókinni gefa greinilega til kynna að kennimenn hafi í árdaga íslenskrar kristni ástundað það sem í félagsmálfræði kallast language planning en nefnt hefur verið málstýring á vora tungu. Undanfarið hefur Kristján Árnason ritað allnokkuð um upphaf íslensks ritmáls og íslenskrar málstefnu, og m.a. þýtt og skilgreint hugtakið málstýringu á eftirfarandi hátt: „það er þegar málnotendur og hópar málnotenda taka um það ákvarðanir eða velja jafnvel ómeðvitað hvernig þeir nota mál, tala eða vilja að aðrir tali.“ Hugtakið málstýring er upprunalega sótt í smiðju Einars Haugen í tengslum við greiningu hans á norskri málpólitík en samkvæmt honum eru forsendur málstýringar alla jafna þær að brugðist sé við e.k. vanda (problem) á þann hátt að þeir sem taka ákvarðanir (decision-makers) meti (evaluation) valkosti (alternatives) og útfæri (implementation) síðan ákvörðun sína í kjölfarið.

Yfirlýsingin í Íslensku hómilíubókinni, ber vitni um ákvörðun forsvarsmanna hinnar ungu kristni í landinu, sem eftir að hafa metið valkosti sína í þeirri vandasömu stöðu að hefja trúboð og lærða bókiðju í landinu, kusu að nota þjóðtunguna í þjónustu guðs. Ákvörðun af þessu tagi, er einnig nefnd stöðustýring innan félagsmálfræðinnar, en hugtakið vísar til þess er uppi eru hugmyndir og aðgerðir til að hafa áhrif á stöðu mismunandi tungumála eða málafbrigða í samfélagi.

Kristján Árnason hefur í nýlegum skrifum sínum stuðst við líkan Haugen til að greina þróun eða ferli málstöðlunar í tengslum við upptök íslensks ritmáls. Einnig hefur hann bent á að rétt sé að gera skýran greinarmun á formi og hlutverki eða fúnksjón málsins þar sem málverndarsjónarmið geti beinst gegn tvenns konar vanda, annars vegar gegn umdæmisvanda, er tekur til notkunarsviðs málsins, þ.e. til hvers það sé notað og hvaða hlutverkum það gegnir eða getur gegnt, en hins vegar gegn formvanda sem nær til þess verkefnis að gera málið nothæft, t.d. í vísindum. Að mati Haugen fara eftirfarandi fjögur stig fram við mótun staðals en ferlið á sér gjarnan stað í röklegu samhengi og ákveðinni tímaröð:

1) Val á viðmiði – þ.e. hvaða málafbrigði verður fyrir valinu sem staðall.
2) Skráning – eða skilgreining á formi viðmiðsins, hvað er rétt mál og rangt.
3) Viðtaka – sem lýtur að viðurkenningu málhafanna á staðlinum.
4) Þróun eða ræktun – e.k. útfærsla þannig að staðalinn er notaður víðar, þróun orðaforðans.

Fræði: Íslendingar skráðu snemma sagnfræði, málfræði, stjörnufræði, tímatalsfræði og dýrafræði. Þessi fíll er í alfræðibókinni Physiologus AM 673a I 4to frá því um 1200, náttúrufræðiriti sem samið var í Alexandríu á fyrstu öldum eftir Krist. Það fjallar einkum um furðulega eiginleika ýmissa dýra, raunverulegra eða úr heimi þjóðsagna. Ritið var mjög snemma þýtt á íslensku og er til í handritsbrotum frá því um 1200.

Kunn eru orð Fyrsta málfræðingsins, sem setti löndum sínum latínustafróf í lærðri ritgerð um miðja 12. öld: „til þess að hægra verði að rita og lesa sem nú tíðist og á þessu landi bæði lög og áttvísi eða þýðingar helgar eða svá þau hin spaklegu fræði er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti.“ Kristján Árnason hefur varpað fram þeirri kenningu að í árdaga íslenskrar ritmenningar hafi þegar verið til málstaðall, sem trúlega gilti fyrir hið vestnorræna málsvæði, og birtist m.a. í þeirri staðreynd að val á viðmiði virtist alls ekki flækjast fyrir Fyrsta málfræðingnum við gerð fyrrnefndrar ritgerðar. Skráninguna, eða skilgreiningu á formi viðmiðsins, telur Kristján að finna í rúnaristum og munnlegri geymd t.a.m. lagatexta og skáldskaparmáls dróttkvæða. Tilvitnuðu orðin úr Íslensku hómilíubókinni bera ótvírætt vott um viðtöku, og þar með viðurkenningu, kirkjunnar á staðlinum, en í kjölfar hennar hófst þróun og útfærsla hans, eða með öðrum orðum hið mikla þýðingarstarf innlendra lærdómsmanna þar sem hinn viðurkenndi málstaðall var lagður í deiglu ásamt með latínuhefð kristins lærdóms.

Orðalagið á þá tungu og þá mállýsku úr texta hómilíunnar er athyglisvert í þessu samhengi þar sem það gæti vísað til þess að gerður hafi verið greinarmunur á tvenns konar máli við þjónustu guðs á þjóðtungunni, þá annars vegar staðlaða ritmálinu, tungunni, en hins vegar þeim málafbrigðum, eða mállýskum, sem áttu staðalinn sameiginlegan. Ef sá skilningur er réttur vísar setningin til þess að kirkjunnar þjónar hafi þurft að hafa á valdi sínu lestur og ritun staðalmálsins en jafnframt færni í að flytja innihald rituðu textanna á mállýsku sóknarbarna sinna.

Þýðingum helgum má skipta í tvennt, annars vegar frásagnir en hins vegar ýmis rit er varða trúfræði og siðfræði. Eftirtalin þýðingar eru taldar frá 12. öld (og um það bil).
Helgisögur voru snemma færðar í letur, s.s. Niðurstigningar saga, Maríu saga og postulasögur en auk þess heilagra manna sögur á borð við Palcitus en af honum er einnig varðveitt mikil drápa. (Sögur af Þorláki biskupi og Ólafi helga falla hér undir, spurning hvort þær voru samdar á norrænu eða latínu?)

Ættvísi: Ættartölur eru raktar í Landnámu en koma fyrir í mörgum Íslendinga sögum. Það bendir til þess að töluverður fróðleikur hafi verið til í landinu um ættir manna frá því fyrir landnám þó hann hafi ekki varðveist í sérstökum ættarskrám. Myndin er af elstu varðveittu Landnámu í Hauksbók AM 371 4to frá fyrri hluta 14. aldar.

Prédikanir hafa varðveist í s.k. hómilíubókum, einni norskri og annarri íslenskri, sem eru ólíkar að uppbyggingu, allt fylgir kirkjuárinu í þeirri norsku en hinn mesti glundroði ríkir í hinni íslensku. Málfar þessara fornu þýðinga þykir hins vegar feikifallegt.
Samræður eða Dialogus Gregoríusar innihalda siðferðilegar dæmisögur sem hann er látinn segja Pétri lærisveini sínum. Margar sögur af Benedikt frá Núrsía vekja hugrenningar um að Benediktsmunkar gætu hafa átt hlut að þýðingunni. Dialogus hefur verið vel þekkt rit hér á landi.
Physiologus er eins konar furðudýrafræði (!!) með myndum þar sem táknræn merking dýranna er dregin fram. (?)
Um kostu og löstu, rit Alkvins er varðveitt í norsku hómilíunni
Rómverja sögur eru taldar frá s.h. 12. aldar
Veraldar saga frá svipuðum tíma
Leiðarvísan eftir Nikulás ábóta á Munkaþverá þar sem rakin er pílagrímsleiðin til landsins helga. GKS 1812 4to?
Elucidarius sem er ætlað að veita yfirlit um kristna trúfræði og veita svör við öllum helstu ráðgátum í guðfræði samtímans. Saminn um 1100 og með um elstu dæmum um fasta skipan innan guðfræðinnar sem er þó talin verk höfunarins Honoríusar heldur lærimeistara hans Anselm frá Kantaraborg sem var þekktur ábóti og skólameistari í klaustrinu við Bec í Normandí. (Samræðuformið gæti verið frá Anselm) Elucidrius fór víða og var lesinn frá 12. öld til 15. aldar enda þýddur á flestar tungur Vesturlanda. Ritið hætti þó fljótlega að höfða til lærðra manna og svörin ófullnægjandi. Elucidarius er oft innan um önnur verk í handritum, kennslubækur eða uppsláttarverk um ritninguna, sakramentin, messugjörð, siðfræði, tímatal og skriftir, þ.e. undirstöðu prestmenntunar. Álíka röðun má sjá í AM 685 d 4to. Elucidarius er annars gjarnan með ritum á borð við Um kostu og löstu eftir Alkvin, Sýn Páls postua, Senna lasta og dyggða og Bók um eymd mannsins á jarðríki en þessi rit eða kaflar úr þeim eru til í norrænum þýðingum frá miðöldum.
(handrit: AM 674a 4to, AM 675 4to, AM 685b 4to, AM 238 fol., AM 544 4to.)