Þrjár tegundir leturs úr íslenskum handritum
 |
 |
 |
Skrift
Skriftarsaga
Til eru margar ólíkar leturgerðir. Þessi texti er t.d. skrifaður með Arial letri en svo má breyta yfir í Times, Georgia, Courier, Verdana eða Reykjavík Times leturgerðir svo eitthvað sé nefnt. Fólk hefur kosið að nota mismunandi letur í gegnum tíðina. Á elstu íslensku handritum er latnesk leturgerð sem þá var algeng í Evrópu og kallast karólínskt letur eða karlungaskrift.
Bókfell var dýrt en karlungaskriftin plássfrek, svo ekki leið á löngu uns önnur leturgerð ruddi sér til rúms, þ.e. gotneskt letur, sem var þéttari og gerði það að verkum að meira komst fyrir á hverju blaði en áður. Um 1400 er gotneska letrið orðið algengasta skrift á Íslandi. Bæði karólínskt og gotneskt letur er skrifað staf fyrir staf og frekar seinlegt í notkun. Þannig letur er líka nefnt settletur af því að maður setur hvern staf fyrir sig á blaðið.
|
Þrjár tegundir leturs úr íslenskum handritum
|
Ritun fornbréfa jókst um 1400 en á þau var fremur notuð svokölluð léttiskrift sem var tengdari og því fljótlegra að skrifa hana en settletrið. Samt voru Íslendingar fastheldnir á letur og skrifuðu afbrigði af gotnesku skriftinni, svokallaða gotneska blendingsskrift, um aldir. Þegar farið var að skrifa meira á pappír varð léttiskrift algengari og eftir að prentlistin kom einnig til sögunnar á 16. öld varð e.t.v. minni þörf á að vanda skrifað letur en áður þar sem ódýrara var að endurnýja bók en á meðan allar bækur voru skrifaðar á bókfell.
Prestar og embættismenn tóku oft upp nýjungar í skrift á undan alþýðufólki enda voru eingöngu prentaðar kirkju- og lögbækur fram á miðja 18. öld. Aðrar bækur sem fólk vildi eiga voru handskrifaðar, alþýðan skrifaði því sínar bækur sjálf og þótti oft betra að nota skýrt letur. Þar að auki gat skipt máli hvers konar efni var skrifað upp, sumum þótti settletur hæfa betur við uppskriftir fornsagna og rímna en léttiskriftin.
Ein tegund léttiskriftar, fljótaskrift varð vinsæl á 17. öld en bar lengi merki settletursins. Á 18. öld varð skriftarkunnátta almennari og um leið urðu rithendur margvíslegri. Um miðja 19. öld lagðist fljótaskriftin af en við tók snarhönd sem er í raun gömul latnesk léttiskrift. Nýlega urðu enn önnur skil í skriftarsögunni því upp úr 1980 var tekin upp ítölsk skrift eða formskrift sem kennd er í skólum nú til dags.
Með tímanum úreltust bækur sökum breytinga á letri og stafsetningu eins og eftirfarandi spássíugrein úr handriti af Ólafs sögu helga (Perg. 4to nr. 4) gefur til kynna:
Ég vildi ég kynni að lesa þessa bók
Greinlegt er að viðkomandi er skrifandi og læs en þó ekki á skrift bókarinnar sem er frá miðri 14. öld heldur á skrift samtíma síns nokkrum öldum síðar.
Íslenskir stafir
Íslendingar kynntust latínu af bókum kirkjunnar. Í latínu eru ekki notuð sömu hljóð og í íslensku, þess vegna þurfti að bæta nokkrum stöfum við latneska stafrófið svo hægt væri að skrifa öll hljóð íslenskunnar. Íslendingar tóku þ og y upp úr enskri skrift en þ er upphaflega rúnin þurs eða þorn á ensku. Fyrsti málfræðingurinn, sem uppi var um miðja 12. öld, bjó síðan til fjögur sérhljóðatákn fyrir þau íslensku sérhljóð sem ekki voru til í latínu.
Á 13. öld var farið að nota ð á sama hátt og nú er gert, að norskri fyrirmynd en Norðmenn höfðu tekið stafinn úr enskri skrift. Notkun ð-sins lagðist af um miðja 14. öld og lengi var d látið nægja fyrir bæði hljóðin d og ð. Stafurinn var tekin aftur í notkun í almennu ritmáli á 19. öld, líklega fyrir áhrif fornra texta sem þá voru prentaðir í nokkru mæli.
|
© LogS
Prentað af fræðsluvefnum Handritin heima
